Đề bài: Phân tích bi kịch của Trương Ba trong tác phẩm “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” – Lưu Quang Vũ
Mở bài: Phân tích bi kịch của Trương Ba trong “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”
Hồn Trương Ba, da hàng thịt là một trong những vở kịch nổi tiếng nhất của Lưu Quang Vũ. Vở kịch đặt ra nhiều vấn đề nóng bỏng của xã hội lúc đó – thời điểm những năm tám mươi của thế kỷ XX. Lưu Quang Vũ đã khéo léo mượn lại một tích truyện dân gian cũ để đan cài vào đó những suy nghĩ, quan niệm, triết lý nhân văn mới mẻ và sâu sắc.
Thân bài: Phân tích bi kịch của Trương Ba trong “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”
Câu truyện bắt đầu từ khi cuộc sống của Trương Ba bắt đầu tái sinh dưới thân xác anh hàng thịt. Với truyện cổ tích, đó là một kết thúc có hậu và Trương Ba tiếp tục hạnh phúc với hình hài và thân xác mới. Tuy vậy, dưới con mắt của Lưu Quang Vũ, hiện thực cuộc đời được tái hiện theo đúng cách mà nó tồn tai. Vì thế mới nảy sinh một bi kịch mới, đó là bi kịch của một tâm hồn thanh cao, trong sáng lại phải sống chật chội trong thân xác một anh hàng thịt phàm phu tục tử, thô lỗ, bản năng. Tuy vậy, sau ba tháng trú ngụ trong thân xác anh hàng thịt, với những lý lẽ đầy cám dỗ của thân xác, tâm hồn thanh cao của Trương Ba cũng có lúc bị tha hóa, phải làm những điều trái với tư tưởng, đạo lý của mình để thỏa mãn thân xác. Đó chính là bi kịch nội tại của nhân vật.
Sống trong thân xác anh hàng thịt, Trương Ba nhận thấy mình càng ngày càng bị tha hóa và đau khổ hơn là hồn Trương Ba không thể giải quyết được mâu thuẫn đó. Bi kịch được đào sâu, tạo xung đột qua các đoạn đối thoại.
Đầu tiên là cuộc đối thoại căng thẳng, quyết liệt giữa hồn và xác. Xác – bằng những lý lẽ đầy cám dỗ và những chứng cứ xác thực đã làm cho hồn thấy rằng sự tồn tại của nó cũng có cái thú vị. Đó là cảm giác thèm xác thịt, cảm giác khát thèm miếng ăn, sự đắc thắng trước bạo lực. Xác anh hàng thịt cũng sắc sảo không kém khi chỉ ra: “Những bị lắm chữ nhiều sách như các ông là hay vin vào cớ tâm hồn là quý, khuyên con người sống phải vì phần hồn, để rồi bỏ bê cho thân xác họ mãi khổ sở, nhếch nhác”. Những câu cảm thán ngắn, dồn dập: “Không! Ta vẫn còn có một đời sống riêng: nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn; Ta cần gì đến cái sức mạnh làm ta trở thành tàn bạo; Nói láo! Mày chỉ là cái vỏ bên ngoài, không có ý nghĩa gì hết, không có tư tưởng, không có cảm xúc”… cứ dội về lòng người đọc về những ước nguyện khắc khoải của hồn Trương Ba. Những ước nguyện “được là mình” ấy của hồn Trương Ba đang dần rơi vào tuyệt vọng. Hồn ra sức bảo vệ sự trong sáng của bản thân một cách yếu ớt. Xác đắc thắng dồn ép hồn thỏa hiệp với mình và chấp nhận sống trong cùng thân xác ấy, bởi chúng ta tuy hai mà là một.
Bi kịch ấy vẫn chưa dừng lại. Tuy nhiên, qua lý lẽ của anh hàng thịt, tác giả cũng hàm ý rằng, thể xác cũng có tiếng nói riêng. Đó là tiếng nói của bản năng, của đam mê, dục vọng đời thường. Vì thế, con người phải có khát vọng sống thanh cao nhưng cũng không thể tách hồn ra khỏi cái xác vật chất đời thường. Đó cũng chính là sự mâu thuẫn giữa khát vọng và bản năng con người.
Nỗi đau khổ, tuyệt vọng của Hồn Trương Ba càng được đẩy lên khi đối thoại với những người thân. Đó là bi kịch của một người không được thừa nhận. Người vợ mà ông rất mực yêu thương bây giờ buồn bã và cứ nhất quyết đòi bỏ đi. Bà đã nói ra cái điều mà chính ông cũng đã cảm nhận được: “Ông đâu còn là ông, đâu còn là ông Trương Ba làm vườn ngày xưa”. Cái Gái, cháu ông giờ đây đã không còn nhận ông, thậm chí còn xua đuổi ông. Tâm hồn tuổi thơ vốn trong sạch, không chấp nhận sự thật tầm thường, dung tục nên không thể chấp nhận sự hoán đổi thân xác như thế. Gái một mực từ tình thân: “Tôi không phải là cháu ông… Ông nội tôi chết rồi”. “Ông xấu lắm, ác lắm! Cút đi! Lão đồ tể, cút đi!”. Chị con dâu là người sâu sắc, chín chắn, cảm thông với ông trước tình cảnh trớ trêu. Chị biết ông khổ lắm, “khổ hơn xưa nhiều lắm”. Những nỗi buồn đau trước tình cảnh gia đình “như sắp tan hoang ra cả” khiến chị không thể bấm bụng mà đau, chị đã thốt thành lời cái nỗi đau đó: “Thầy bảo con: Cái bên ngoài là không đáng kể, chỉ có cái bên trong, nhưng thầy ơi, con sợ lắm, bởi con cảm thấy, đau đớn thấy… mỗi ngày thầy một đổi khác dần, mất mát dần, tất cả như lệch lạc, nhòa mờ dần đi, đến nỗi có lúc chính con cũng không nhận ra thầy nữa…”.
Sau tất cả những đối thoại ấy, mỗi nhân vật bằng cách nói riêng, giọng nói riêng của mình đã khiến Hồn Trương Ba cảm thấy không thể chịu nổi. Và hồn đã quyết không thể khuất phục xác được nữa. Hồn Trương Ba đã phản kháng quyết liệt: “Không cần đến cái đời sống do mày mang lại! Không cần!”. Đây là lời đối thoại có tính chất quyết định dẫn đến hành động châm hương gọi Đế Thích một cách dứt khoát.
Đối thoại với Đế Thích chính là lớp xung đột cuối cùng trong bi kịch của hồn Trương Ba. Cuộc trò chuyện giữa hồn Trương Ba với Đế Thích trở thành nơi tác giả gửi gắm những quan niệm về hạnh phúc, về lẽ sống và cái chết. Đế Thích đá cố khuyên Hồn Trương Ba thỏa hiệp với cuộc sống theo cách của anh hàng thịt. Nhưng Trương Ba đã thẳng thắn chỉ ra rằng: “Không thể bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo được. Tôi muốn được là tôi toàn vẹn…”. Bởi Trương Ba đã ý thức được vấn đề là sống như thế nào: “Sống nhờ vào đồ đạc, của cải người khác đã là chuyện không nên, đằng này đến cái thân tôi cũng phải sống nhờ anh hàng thịt. Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống, nhưng sống như thế nào thì ông chẳng cần biết!”.
Qua bi kịch của hồn Trương Ba, nhà văn Lưu Quang Vũ muốn gửi đến những thông điệp đến người đọc. Đó là con người là một thể thống nhất, hồn và xác phải hài hòa. Không thể có một tâm hồn thành cao trong một thân xác phàm tục, tội lỗi. Khi con người bị chi phối bởi những nhu cầu bản năng của thân xác thì đừng chỉ đổ tội cho thân xác, không thể tự an ủi, vỗ về mình bằng vẻ đẹp siêu hình của tâm hồn. Tuy nhiên, tác giả cũng chỉ ra rằng, sống thực sự cho ra con người quả không hề dễ dàng, đơn giản. Khi sống nhờ, sống gửi, sống chắp vá, khi không được là mình thì cuộc sống ấy thật vô nghĩa.
Màn kết, Trương Ba trả lại xác cho anh hàng thịt, chấp nhận cái chết để linh hồn được trong sạch, hóa thân vào các sự vật thân thương và tồn tại vĩnh cửu bên người thân. Cuộc sống trở lại quy luật tuần hoàn của muôn đời. Màn kết với chất thơ sâu lắng đem lại âm hưởng thanh thoát cho một bi kịch lạc quan, đồng thời gửi đến cho người đọc thông điệp về sự chiến thắng của cái Thiện, cái Đẹp và sự sống đích thực.
Kết luận: Phân tích bi kịch của Trương Ba trong “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”
Từ tích truyện cổ dân gian, Lưu Quang Vũ đã sáng tạo nên một vở kịch có sức lôi cuốn mạnh mẽ, gửi tới người đọc một thông điệp sâu sắc về triết lý sống. Tính đa tầng, đa nghĩa, đa thành trong vở kịch này là một sáng tạo mới của Lưu Quang Vũ. Chính sự đa điệu ấy đã làm nên sức hấp dẫn và nguồn sống dạt dào cho vở kịch Hồn Trương Ba, da hàng thịt.
