Em hãy phân tích đoạn trích “Nhìn về vốn văn hóa dân tộc” trong tiểu luận “Vấn đề tìm đặc sắc văn hóa dân tộc” của Trần Đình Hượu.
Mở bài: Phân tích đoạn trích “Nhìn về vốn văn hóa dân tộc”
Nhìn về vốn văn hóa dân tộc là một đoạn trích tiểu luận Về vấn đề tìm đặc sắc văn hóa dân tộc được Trần Đình Hượu viết từ năm 1996. Với tiểu luận này, mục đích chính mà tác giả đặt ra không phải là xác định rõ ràng từng điểm một về cái gọi là bản sắc văn hóa dân tộc, mà gợi mở con đường nghiên cứu về nó với tư cách là một vấn đề thời sự của chiến lược phát triển đất nước thời kỳ đổi mới. Như vậy, ở đây, nhìn về quá khứ đã trở thành một yếu tố then chốt của hành động hướng tới tương lai.
Thân bài: Phân tích đoạn trích “Nhìn về vốn văn hóa dân tộc”
Trong tiểu luận, bên cạnh khái niệm vốn văn hóa dân tộc, tác giả cũng dùng một số khái niệm khác như đặc sắc văn hóa dân tộc, thiên hướng văn hóa của dân tộc, tinh thần chung của văn hóa dân tộc. Cách diễn đạt của tác giả không cố định, cứng nhắc. Có khi tác giả chỉ viết đơn giản: bản sắc dân tộc, hoặc nói hơi khác: bản sắc dân tộc của văn hóa. Nhìn chung, theo tinh thần toát lên từ toàn bộ tiểu luận, cổ thể hiểu vốn văn hóa dân tộc hay bản sắc văn hóa dân tộc là cái giúp khu biệt văn hóa của dân tộc này với dân tộc khác. Bản sắc văn hóa dân tộc là một hiện tượng kết tinh, là thành quả tổng hợp của một quá trình sáng tạo, tiếp xúc văn hóa, nhào trộn cái vốn có, cái riêng của dân tộc với những cái tiếp thu từ bên ngoài. Bản sắc văn hóa vừa có mặt ổn định vừa có mặt biến đổi. Ổn định không đối lập mà tạo tiền đề cho biến đổi và biến đổi cũng để đi đến một dạng ổn định mới, cao hơn, phong phú hơn. Khái niệm vốn văn hóa dân tộc mà tác giả dùng vừa có mặt rộng hơn vừa có mặt hẹp hơn khái niệm bản sắc văn hóa dân tộc. Nói rộng ra là vì: bản sắc văn hóa làm nên cái vốn văn hóa. Còn nói hợp là bởi: vốn văn hóa dường như chỉ nói được mặt ổn định, cố hữu mà chưa nói được mặt biến đổi của bản sắc văn hóa. Với các khái niệm thiên hướng văn hóa, tinh thần chung của văn hóa, có lẽ tác giả muốn nói chiều động, chiều phát triển của bản sắc văn hóa.
Ngoài đoạn mở đầu mang tính chất đặt vấn đề, cả tiểu luận (phần được trích học) tập trung nêu lên và nhận xét một số điểm mà theo tác giả là có liên quan gần gũi với cái gọi là đặc sắc văn hóa dân tộc. Cách triển khai lập luận của tác giả khá đặc biệt. Bắt đầu, ông đã không nói về cái có, mà nói về cái không của vốn văn hóa dân tộc. Có thể dễ dàng đếm được trong bài có trên vài chục lần từ không được lặp lại – từ không với hàm nghĩa chỉ ra những cái mà dân tộc ta khong có (so với các dân tộc khác trên thế giới). Bên cạnh từ không, các cụm từ như chưa bao giờ, ít cũng chở theo một nội dung tương tự. Khó nói răng tác giả cố tình độc đáo, cố tình gây ấn tượng ở điểm này. Cách gây ấn tượng, nếu có, toát lên từ cách nhìn trực diện về vấn đề hơn là cách tung hứng ngôn từ. Vào thời điểm tiểu luận của Trần Đình Hượu ra đời, người ta vốn dĩ quan nghe những lời ca tụng về dân tộc mình (càng nhìn ta lại càng say – Tố Hữu), bởi vậy, khi giáp mặt với một cách đặt vấn đề khác, một phương pháp nghiên cứu khác, nhiều người dễ có cảm tưởng rằng tác giả đã nói ngược hay đã cực đoan trong các nhận định. Kì thực nếu nắm được mạch nghiên cứu lịch sử tư tưởng của Trần Đình Hượu, đồng thời chấp nhận nét đặc thù của lối văn phát biểu ý kiến, ít có trích dẫn cũng như đưa dẫn chứng (ở cấp độ cụ thể, chi tiết), lại chủ yếu hướng vào giới chuyên môn am hiểu sâu sắc các vấn đề hữu quan, ta sẽ dễ dàng chia sẻ, tán đồng với tác giả về hầu hết những luận điểm theo chốt mà ông nêu lên.
Khi khẳng định: Giữa các dân tộc, chúng ta không thể tự hào là nền văn hóa của ta đồ sộ, có những cống hiến lớn lao cho nhân loại, hay có những đặc sắc nổi bật, tác giả đã dựa vào khá nhiều căn cứ: Ở Việt Nam, kho tàng thần thoại không phong phú (xét theo những gì còn tồn tại đến bây giờ); tôn giáo triết học không phát triển; không có một ngành khoa học, kĩ thuật nào phát triển đến thành có truyền thống; âm nhạc, hội họa, kiến trúc đều không phát triển đến tuyệt kĩ; thơ ca rất được yêu thích nhưng các nhà thơ không ai nghĩ sự nghiệp của mình là thơ cơ… Dĩ nhiên, đây mới chỉ là căn cứ lớn, mà bản thân chúng ra có thể và cần được chứng minh bằng hàng loạt dữ kiện cụ thể. Do định hướng riêng của bài viết tác giả đành lướt qua vấn đề này. Điều quan trọng hơn đối với ông là nói rõ tiền đề mà dựa trên đó các căn cứ lớn đã được nêu: ở một số dân tộc hoặc là một tôn giáo, hoặc là một trường phái triết học, một ngành khoa học, một nền âm nhạc, hội họa… phát triển sất rao, ảnh hưởng phổ biến và lâu dài đến toàn bộ nền văn hóa, thành đặc sắc văn hóa dân tộc đó thành thiên hướng văn hóa của dân tộc đó… Theo logic vấn đề, ở cuối đoạn 2, tác giả còn cắt nghĩa lí do của các kiểu lựa chọn văn hóa vừa được ông trình bày để ta thấy rõ tính quy luật của nó: Thực tế đó cho ta biết khuynh hướng, hứng thú, sự ưa thích, nhưng hơn thế, còn cho ta biết sự hạn chế của trình độ sản xuất, của đời sống xã hội. Đó là văn hóa của cư dân nông nghiệp định cư, không có nhu cầu lưu chuyển, trao đổi, không có sự kích thích của đô thị. Bằng cách lật đi lật lại vấn đề như thế, tác giả đã thực sự làm tăng sức thuyết phục cho luận điểm của mình.
Dễ dàng nhận thấy rằng, với tiểu luận này, tác giả đã thoát khỏi thái độ ca ngợi, hoặc chê bai đơn giản thường thấy khi tiếp cận vấn đề. Tinh thần chung của bài viết là tiến hành một sự phân tích, đánh giá khoa học đối với những đặc điểm nổi bật của văn hóa Việt Nam. Thực ra, khen hay chê vốn là một phản ứng tình cảm bình thường, hoàn toàn có đủ lý do để có mặt trong một bài nghiên cứu. Nhưng điều quan trọng là nếu người viết không vượt lên được vòng trói buộc của sự khen – chê chủ quan thì mọi kiến nghị, đề xuất sau đó sẽ ít có tính thuyết phục. Trần Đình Hượu hẳn ý thức sâu sắc về điều đó nên đã sử dụng một giọng văn điềm tĩnh, khách quan để trình bày các luận điểm. người đọc chỉ có thể xác định được nguồn cảm hứng thật sự của tác giả nếu hiểu cái đích xa mà ông hướng đến: góp phần xây dựng một chiến lược phát triển mới cho đất nước, đưa đất nước thoát khỏi tình trạng nghèo nàn, lạc hậu, kém phát triển hiện thời.
Sau khi đã nêu lên một loại điểm không đặc sắc của văn hóa Việt Nam, tác giả đã khẳng định: người Việt Nam có nền văn hóa của mình. Nếu việc làm trước không đồng nghĩa với cái gọi là chê thì việc làm sau không phải là biểu hiện của khen. Không có gì mâu thuẫn ở đây cả, bởi, thứ nhất, theo tác giả quan niệm, việc đi tìm cái riêng của văn hóa Việt Nam không nhất thiết phải gắn liền với việc cổ chứng minh dân tộc Việt Nam không thua kém các dân tộc khác ở những điểm mà thế giới đã thừa nhận là rất nổi bật ở họ (ví dụ như sự phát triển của hệ thống thần thoại, tôn giáo, triết học, các ngành nghệ thuật kiến trúc…). Nỗ lực chứng minh như thế là một nỗ lực vô vọng. Tác giả chỉ ra những điểm không đặc sắc của văn hóa Việt Nam là trên tinh thần ấy. Việc làm của tác giả rõ ràng hàm chứa một gợi ý về phương pháp luận nghiên cứu vấn đề bản sắc văn hóa dân tộc: đi tìm đặc sắc văn hóa Việt Nam phải có cái nhìn sát với thực tế Việt Nam, không thể vận dụng những mô hình cố định; điều quan trọng khác là phải tìm cội nguồn của hiện tượng không có những đặc điểm đặc sắc nổi bật của các dân tộc khác để thấy được cái đặc sắc của văn hóa Việt Nam. Vấn đề có hay không nhiều khi chưa quan trọng bằng vấn đề tại sao có? tại sao không? Thứ hai, tác giả quan niệm văn hóa là sự tổng hòa của nhiều yếu tố, trong đó lối sống, quan niệm sống là yếu tố then chốt; mà lối sống quan niệm sống ấy cũng lại là một hệ thống, kết quả sự tổng hòa của muôn vàn yếu tố khác nhỏ hơn. Khi quan sát thấy người Việt Nam có lối sống, quan niệm sống riêng, biểu hiện qua việc đã tự tạo ra được cho mình cái màng lọc nhằm gạt bỏ hoặc tiếp thu lựa chọn những cái gì không cần thiết hoặc cần thiết cho mình. Tác giả hoàn toàn có cơ sở để khẳng định: người Việt Nam có nền văn hóa riêng. Hóa ra, không có đặc sắc ở một vài điểm thường hay được người ta nhắc tới không có nghĩa là không có gì! Phải nói rằng, tác giả đã có một quan niệm toàn diện về văn hóa, và hơn thế, biết triển khai công việc nghiên cứu của mình dựa vào việc khảo sát thực tế khách quan chứ không dự vào các tri thức tiên nghiệm, các định đề.
Trong đoạn 3, tác giả có nêu khái quát một đặc điểm của văn hóa Việt Nam: Cái đẹp vừa ý là xinh, là khéo. Ta không háo hức cái tráng lệ, huy hoàng, không say mê cái huyền ảo, kỳ vĩ. Màu sắc chuộng cái dịu dàng, thanh nhã, ghét sặc sỡ. Quy mô chuộng sự vừa khéo, vừa xinh, phải khoảnh. Giao tiếp, ứng xử chuộng hợp tình, hợp lí, áo quần, trang sức, món ăn đều không chuộng sự cầu kì. Tất cả đều hướng vào cái đẹp dịu dàng, thanh lịch, duyên dáng và có quy mô vừa phải. Vào thời điểm tiểu luận ra đời khái quát nêu trên có thể thấy gây những ngạc nhiên thú vị, bởi nó giống như kết quả của một cái nhìn đến từ phía bên ngoài hoặc của một nỗ lực phản ánh, cố gắng tách mình ra khỏi mình nhằm tự đánh giá. Thực tế cho thấy: thật khó khăn nhận diện được nét đặc sắc văn hóa của dân tộc mình một khi ta đang hít thở trong bầu khí quyển của nó, quá quen với nó. Giờ đây, khái quát trong tiểu luận của Trần Đình Hượu gần như đã trở thành một nhận thức phổ biến, thường được nhắc đi nhắc lại với một ít biến thái trong nhiều tài liệu khác nhau. Điều này thực ra khá dễ hiểu vì có vô số dẫn chứng trong đời sống và trong văn học chứng tỏ sự xác đáng của nó, ví dụ: Việt Nam không có những công trình kiến trúc đồ sộ như Kim tự tháp, Vạn lý trường thành, Ăng-co Vát… Chùa Một Cột (chùa Diên Hựu) – một biểu tượng của văn hóa Việt Nam – có quy mô rất bé, chiếc áo dài đất được phụ nữ Việt Nam ưa chuộng có vẻ đẹp nền nã, dịu dàng, thướt tha; nhiều câu tục ngữ, ca dao khi nói về kinh nghiệm sống, ứng xử rất đề cao sự hợp lý, hợp tình: Khéo ăn thì no, khéo co thì ấm; Ở sao cho vừa lòng người, ở rộng người cười, ở hẹp người chê; Lời nói chẳng mất tiền mua, Lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau…
Kết luận quan trọng nhất của tác giả về tinh thần chung của văn hóa Việt Nam nằm ở câu in nghiêng trong phần cuối đoạn trích: Tinh thần chung của văn hóa Việt Nam là thiết thực, linh hoạt, dung hòa. Toàn bộ những từ như tinh nhanh, khôn khéo, dung hòa, sàng lọc, tinh luyện, tiếp nhận… được dùng trong đoạn văn cũng có tác dụng phụ họa cho kết luận đó. Tác giả còn chỉ rõ: trên lĩnh vực văn hóa, bản lĩnh của dân tộc Việt Nam thể hiện tập trung ở sự đồng hóa, dung hòa chứ không phải ở sự tạo tác. Về các khái niệm vừa dẫn, dựa vào văn cảnh chung được sử dụng, có thể xác định:
Tạo tác là khái niệm có tính chất quy ước, chỉ những sáng tạo lớn của một dân tộc – những sáng tạo mà các dân tộc khác không có hoặc có mà không đạt tầm vóc và dây ảnh hưởng mạnh mẽ đến chung quanh, tạo thành mẫu mực đáng học tập như thế.
Khái niệm đồng hóa vừa chỉ vị thể tồn tại nghiêng về phía tiếp nhận ảnh hưởng từ bên ngoài, những ảnh hưởng lan đến từ các nền văn minh: văn hóa lớn, vừa chỉ khả năng tiếp thu chủ động của chủ thể tiếp nhận – cái khả năng cho phép mỗi dân tộc biến những cái ngoại lai thành cái của mình, trên cơ sở gạn lọc và thu giữ.
Khái niệm dung hợp vừa có những mặt gần gũi với khái niệm đồng hóa vừa có điểm khác. Với khái niệm này, hẳn tác giả muốn nhấn mạnh đến khả năng chung sống hòa bình của nhiều yếu tố tiếp thu từ nhiều nguồn khác nhau, có thể hài hòa được với nhau trong một hệ thống, một tổng thể mới.
Nhìn chung, theo Trần Đình Hượu, văn hóa Việt Nam xa lạ với sự cực đoan, không chấp nhận sự cực đoan và riêng việc không chấp nhận điều đó đã biểu hiện một bản lĩnh đáng tôn trọng. Như vậy, khi khái quát bản sắc văn hóa Việt Nam qua các từ đồng hóa, dung hòa, tác giả Trần Đình Hượu không hề rơi vào thái độ tự tin hay miệt thị dân tộc.
Cùng cần nói thêm: trên con đường xác định cái gọi là bản sắc văn hóa dân tộc, Trần Đình Hượu đã có những điểm gặp gỡ với nhiều nhà nghiên cứu tư tưởng văn hóa, văn học khác. Nhà đạo học Cao Xuân Huy từng hình dung triết lí Việt Nam là triết lí Nước hay Nhu đạo. Còn nhà sử học Trần Quốc Vượng thì viết: Tôi gọi cái bản lĩnh – bản sắc biết nhu, biết cương, biết công, biết thù, biết trông trời trông đất trông mưa… rồi tùy thời mà làm ăn theo chuẩn mực nhất thì nhì thục… Ấy, là khả năng ứng biến của người Việt, của lối sống Việt Nam, của văn hóa Việt Nam…
Kết luận: Phân tích đoạn trích “Nhìn về vốn văn hóa dân tộc”
Trong bối cảnh thời đại ngày nay, việc tìm hiểu bản sắc văn hóa dân tộc trở thành một nhu cầu tự nhiên. Chưa bao giờ dân tộc ta có cơ hội thuận lợi như thế để xác định chân diện mạo của mình qua hành động so sánh đối chiếu với khuôn mặt của các dân tộc khác. Giữa hai vấn đề hiểu mình và hiểu người có mối quan hệ tương hỗ, tìm hiểu bản sắc văn hóa dân tộc rất có ý nghĩa đối với việc xây dựng một chiến lược phát triển mới cho đất nước, trên tinh thần làm sao phát huy được tối đa mặt mạnh vốn có, khắc phục được những nhược điểm dần thành cố hữu để tự tin đi lên tìm hiểu bản sắc văn hóa dân tộc dĩ nhiên cũng gắn liền với việc quảng bá cái hay, cái đẹp của dân tộc để góp một cùng năm châu, thúc đẩy một sự giao lưu lành mạnh, có lợi chung cho việc xây dựng một thế giới hòa bình, ổn định và phát triển. Đến với bài tiểu luận Vấn đề tìm bản sắc văn hóa dân tộc, cụ thể là đến với đoạn trích Nhìn về vốn văn hóa dân tộc, chúng ta cảm nhận được những điều gợi mở quý báu từ nhà nghiên cứu tâm huyết Trần Đình Hượu với tiền đồ phát triển của dân tộc
